مصطفی عرب عامری/ پژوهشگر حوزه تاریخ فرهنگ و تمدن
در مناطق گرم و خشک ایران که تابستانهای نسبتاً طولانی و درجۀ حرارت هوا بالاست با استفاده از فنون معماری ایرانی، بنایی به نام یخدان (یخچال) به منظور تولید، ذخیره و نگهداری یخ تدبیر شده است. این بناها با توجه به ویژگی های کالبدی که داشتند، یخ را از فصل زمستان تا اواخر فصل تابستان به خوبی محافظت می کردند. این نوع یخ سازی طبیعی و سنّتی که برای قرنها در ایران رایج بوده در حال حاضر به علت پدیدار شدن یخچالهای مکانیکی خانگی و پایین بودن سطح بهداشت در این گونه از بناها، کاملاً منسوخ شده و بناهایی نیز که بدین منظور طراحی شده بودند به دلیل عدم توجه مسئولان ذی ربط، به فضاهایی متروکه تبدیل شده اند.
« به خصوص در تابستان طبقات فقیر عذاب میکشند، زیرا آنها نمیتوانند بدون تحمل مخارجی، آب خوب داشته باشند. از این جهت یخچالهای بسیار بزرگی درست کرده اند تا بتوانند حتی الامکان احتیاجات دو سال مردم را برطرف کنند. به ندرت زمستانی بدون یخ بندان میماند. از آنجا که یخچالهای بسیاری وجود دارد و برخی از آنها نیز خصوصی است، یخ در تمام طول تابستان نسبتاً ارزان است و فقیران نیز میتوانند از آن برای خنک کردن آب و میوه استفاده کنند. اساساً شربت و میوه را در همه دکانها با یخ خنک نگه میدارند. تکههای بزرگی از آن را بار الاغ میکنند و همه جا در شهر به فروش می رسانند»[۱]
یخدان ملا شکرالله خانی و یخدان ملا عباس شاکری دو گونهای از این بناها در شهر رویان است که امروز متاسفانه اثری از آنها وجود ندارد. یخدان ملاشکرالله، قدیمیترین یخدانِ رویان است که در حدود سال ۱۳۱۰هـ ش و مقارن با دوره حکومت رضاشاه پهلوی، بنا گردید. رجبعلی، قاسم، محمد، اسدالله و شکرالله خانی، پنج برادری بودند که به واسطه نیاز مردمان محلی به داشتن یخ در فصل تابستان خصوصاً در زمان دِروی محصولات کشاورزی، به فکر ایجاد این بنا افتادند. دومین یخدان، که در اواسط دهه۳۰ هـ ش بنا شد، یخدان ملا عباس شاکری بود، که بانی و مؤسس آن به واسطه دارا بودن دفتر عقد و ازدواج از شهرت خاصی در بین مردم رویان و روستاهای مجاور برخوردار بود. هر دو بنای مذکور با فاصله مکانی نزدیکی در منطقه سریخدان واقع در منتهی الیه کوچه مسجد جامع فعلی (کوچه بالای قدیم) قرار گرفته بودند.
به واسطه نیاز بسیار زیادی که مردم در تابستان به یخ داشتند، یخدانها یکی از پرکاربردترین بناهایی بود که در مناطق مختلف ایران ایجاد میشد. ارنست هولستر سیاح آلمانی که در دوره ناصرالدین شاه قاجار(حک: ۱۲۴۷ق -۱۳۱۳ق) از ایران دیدن کرده است در کتاب ایران در یکصد و سیزده سال پیش راجع به مصرف یخ در بین مردم مینویسد:
به گواه اخبار شفاهی،[۲] پوشش مخازنِ این دو یخدان از چینه یا خشتخام بود، و فرم آن به مانند سایر نقاط ایران به شکل مخروطی طرح ریزی شده بود. این نوع پوشش به علت باربر بودن، در دهانههای وسیع به کار گرفته میشد. شکل مخزن این نوع یخدانها را دایرهای با شعاع تقریباً ۴ متر و گاه بیشتر تشکیل میداد. در کنار این یخدانها حوضچههای تولید یخ، قرار داشت که به صورت گودالهای مستطیل شکل بود و معمولاً در بخش شمالی مخزنِ ذخیره یخ حفر شده بود. عمق حوضچهها بین ۳۰ تا ۴۰ سانتی متر بوده و در ساخت آنها هیچ گونه مصالحی به کار نرفته بود. جداره وکف این حوضچهها از خاک رُس قرص و دست نخورده تشکیل میشد. در شب های سرد زمستان و عموماً شبهایی که هوا صاف بود آب قنات رویان وارد این حوضچهها شده و یک لایۀ آب به قطر حدود یک میلی متر، داخل حوضچه جمع میشد. بعد از انجماد این لایه، دوباره آب را وارد حوضچه میکردند و بعد از یخ زدن لایۀ جدید این کار را طی شب های متوالی انجام میدادند تا قطعه ای یخ به قطر ۳۰ الی ۳۵ سانتی متر تشکیل شود. سپس یخ را با تبر و دیلم قطعه قطعه کرده و در مخزن یخدان، انبار میکردند. قالب های یخ را با لایه ای از کاه میپوشاندندکه علاوه بر عایق کاری آن، جداسازی یخ را نیز در فصل تابستان راحتتر میکرد. در فصل دِرو یخها را در گونی ریخته و در زیر آن صافی قرار میدادند تا آبی صاف و خوشگوار برای آشامیدن مردم فراهم کنند.
[۱] . ارنست هولستر، ایران در یکصد و سیزده سال پیش، ص۴۷.
[۲] . مصاحبه شماره ۲: مصاحبه با مرحوم حاج ملا حسین خانی در تاریخ ۱۶/۴/۱۴۰۰ و مصاحبه شماره ۳ با آقای سیدجعفر میرغفوری در تاریخ ۸/۴/۱۴۰۰.